Πέμπτη 4 Δεκεμβρίου 2014


ποίηση πάνω απ' την άβυσσο



Έγραψα, το λοιπόν, ότι του Πλάτωνος η σκέψις με μισούσε, στίχος ανάμεσα σε στίχους, και τόσο το μετάνιωσα που σκέφτηκα ότι θα πρέπει να τον εξηγήσω, μην τον ξεχάσω εκεί και μπαγιατέψει, έωλος να μετεωρίζεται σαν περί σκέψεως σκέψις κάποιου ενός. Κοιτώ από κάτω από τις λέξεις που πληκτρολογώ του Πλάτωνος τη μούρη τη γλυφτή. Τι με φοβίζει;


melanie-mann-pinterest



Όπως τους χρησμωδούς και τους θεϊκούς μάντεις, ώστε να ξέρουμε εμείς που τους άκουμε ότι αυτά τα τόσο αξιόλογα δεν τα λένε εκείνοι ―που νου δεν έχουν―, αλλά ότι αυτός που μιλάει είναι ο ίδιος ο θεός, ο οποίος απευθύνεται διαμέσου εκείνων σ' εμάς. Περίτρανη απόδειξη για όσα λέω είναι ο Τύννιχος από τη Χαλκίδα, ο όποιος δεν έγραψε ποτέ του κανένα άλλο ποίημα που θα άξιζε να το αναφέρει κανείς εκτός από εκείνο τον παιάνα, τον οποίο όλοι ψάλλουν, το ωραιότερο ίσως απ' όλα τα τραγούδια, κυριολεκτικά, όπως κι ο ίδιος το λέει, «εύρημα των Μουσών». Και νομίζω ότι ο θεός μας το έδειξε αυτό κυρίως με τούτη τη συγκεκριμένη περίπτωση, ώστε να μην αμφιβάλλουμε ότι αυτά τα όμορφα δημιουργήματα δεν είναι έργα ανθρώπων ούτε ανήκουν στους ανθρώπους αλλά έργα θεών και ανήκουν στους θεούς, κι ότι οι ποιητές δεν είναι τίποτε άλλο παρά αγγελιαφόροι των θεών ― καθένας του θεού από τον όποιο διακατέχεται. Αυτά θέλοντας να μας φανερώσει ο θεός τραγούδησε το πιο όμορφο τραγούδι εξεπίτηδες μέσα από τα χείλη του πιο ασήμαντου ποιητή· ή έχεις την εντύπωση, Ίωνα, ότι δεν τα λεω καλά;


Τι ν' απαντήσει ο Ίων, ο καημένος ραψωδός της Ιλιάδας; Ότι του άγγιξε ο Σωκράτης την ψυχή, απάντησε. Ώστε οι ποιητές είναι απλώς μαγνητόφωνα. Τότε γιατί να εξοριστούν από την Πολιτεία; Διότι ο Πλάτων δεν έλεγε πάντα τα ίδια. Όπως κανένας δεν το κάνει. Εκτός από τις μέρες μας που σε κάποιους το επιβάλλει ο ακαδημαϊκός κορεκτιβισμός. Όμως ποιος τάλεγε; Ο Πλάτων; Ο Σωκράτης; Ποιος;

Μπορούμε να βρούμε όλους τους ενδιάμεσους συνδυασμούς ανάμεσα σ' αυτούς που λένε ότι ο Πλάτων μόνον έγραφε όσα διηγούνταν ο Σωκράτης και σ' αυτούς που λένε πως τα πάντα είναι εφεύρεση του Πλάτωνα, παρατήρησε ο Καστοριάδης. Οι ποιητές - μαγνητόφωνα του θεού στον Ίωνα είναι επικίνδυνοι για την ιδανική Πολιτεία, για να μην μπει στην πόλη το κομμάτι της ποίησης που έχει χαρακτήρα μιμητικό, επιμένει στην Πολιτεία [595a], για να καταλήξει ότι όλοι οι ποιητές είναι μιμητές ειδώλων κι ότι την αλήθεια ούτε καν την αγγίζουν [600e]. Ποιος Πλάτων και ποιος Σωκράτης; Ήταν στ' αλήθεια η διδασκαλία του Πλάτωνος σε άμεση αντίθεση με τη σωκρατική, όπως ισχυρίζεται ο Popper, που, τοποθετώντας τον Πλάτωνα στη θέση του πρώτου εχθρού μιας, όπως την εννοούσε, ανοιχτής κοινωνίας, υπενθύμισε την παραίνεση στους Νόμους του ότι καθένας θα πρέπει να διδάξει την ψυχή του, με μακρόν εθισμό, να μην ονειρευτεί ποτέ την ιδέα της ανεξάρτητης δράσης και να γίνει τελείως ανίκανος γι' αυτήν κι ότι η ύψιστη αρχή είναι πως κανείς, άνδρας ή γυναίκα, δεν θα πρέπει να στερείται αρχηγού

Η ιδανική πολιτεία του Πλάτωνος είναι μια πολιτεία ιδανικών ταξικών διακρίσεων, όπου οι τάξεις των σοφών ολιγάριθμων κυβερνητών, των φυλάκων και των παραγωγών ζουν αρμονικά γιατί έχουν αποδεχτεί τη φύση τους, αφού είναι στη φύση τους να είναι αυτό που είναι, κι έτσι βασιλεύει η σωφροσύνη, το "σωφρονείν", που θα πει η αρμονική συμφωνία του φύσει κατώτερου με το φύσει ανώτερο, αλίμονο... Είμεθα φύσει παραγωγοί, άλλοι είναι φύσει κυβερνήτες, c' est la vie. Για τον Αριστοτέλη υπάρχουν άνθρωποι εκ φύσεως ελεύθεροι και άνθρωποι εκ φύσεως δούλοι, αλίμονο... Κι όμως, λέει ο Καστοριάδης, ο Αριστοτέλης δεν θα έλεγε ποτέ για τον Πλάτωνα ότι ήταν εκ φύσεως δούλος, αν και ο τελευταίος πουλήθηκε σαν δούλος σ' ένα ταξίδι του στη Σικελία. Η ιδανική πολιτεία του Πλάτωνος αγνοεί, εννοείται, κάθε περίπτωση ταξικής κινητικότητας που θα ευνοούσαν φιλελεύθερες σκέψεις του τύπου αμέρικαν ντριμ. Μην πάρουν, προειδοποιεί, τα μυαλά κανενός αέρα, μην πάει να κάνει δουλειές που δεν είναι της φύσης του, αυτό είναι όλεθρος για την πόλη, η πολυπραγμοσύνη είναι ζημιά, η κινητικότητα ανάμεσα στις τάξεις είναι κακουργία. Το αντίθετο, δηλαδή, του εν τω κομμουνισμώ του Marx, και του Engels, της Γερμανικής Ιδεολογίας πολυπράγμονος που το πρωί κυνηγά, το απόγευμα ψαρεύει, το βράδυ φροντίζει τα οζά κι έπειτα, στο δείπνο, κάνει κριτική. Μια αύρα χιλιασμού διαπερνά τις προηγούμενες γραμμές, η ουτοπία σαν τέλος σκόπιμο ή τελικός σκοπός ξεπροβάλλει αγκαλιά με την καταθλιπτική παιδούλα, τη νοσταλγία μιας όποιας κοινότητας. 

Ο ιός των κοινών είχε προσβάλει και την ιδανική πολιτεία του Πλάτωνος, όπως, είδαμε άλλοτε, την ιδανική συμπολιτεία του Εμπειρίκου και άλλων πολλών, πολλές φορές υπεράνω πάσης υποψίας. Οι γυναίκες των φυλάκων της Πολιτείας πρέπει όλες να είναι κοινές για όλους, και καμιά τους να μη συζεί κατιδίαν με κανέναν και τα παιδιά, πάλι, να τα έχουν κι αυτά από κοινού, και κανένας γονιός να μην ξέρει το παιδί που έχει γεννηθεί από αυτόν ούτε και κανένα παιδί το γονέα του [457d]. Ο κομμουνιστικός μύθος, που η Hannah Arendt ανακάλυψε αντί στον Marx στους φιλελεύθερους οικονομολόγους που θεώρησαν δεδομένο ότι υπάρχει ένα συμφέρον της κοινωνίας ως σύνολο, το οποίο διευθύνει με αόρατο χέρι τη συμπεριφορά των ανθρώπων και παράγει την αρμονία των συγκρουόμενων συμφερόντων, πίσω από την οποία βρίσκεται πάντα αυτός ο μύθος, το κομμουνιστικό ιδεώδες του συμφέροντος του κοινωνικού συνόλου, ο κομμουνιστικός μύθος, το λοιπόν, ήταν στα σπάργανα στην Πολιτεία. 







Όμως άλλο ήταν, ως συνήθως, το θέμα. Άλλη η αναφερόμενη αιτία του πλατωνικού μίσους δι' ημάς τους ποιητάς. Όχι ότι δεν μας αφορούν όλα τα προηγούμενα. Μας καίνε. Αλλά η εξορία είναι μεγάλος καημός. Ο Πλάτων όχι μονο δούλος βρέθηκε κάποτε, αλλά στα νιάτα του έγραφε ποιήματα και τραγωδίες, κι όταν, σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, γνώρισε τον Σωκράτη τα έκαψε, τα κατέφλεξε. Ναι. Τι μου θυμίζει (δις) θα σκεφτούν οι κακεντρεχείς. Κι όμως, αν ο διαφωτισμός οδήγησε, σύμφωνα με τους Horkheimer και Adorno στο ναζισμό, η γενεαλογία του οδηγεί πίσω στην πλατωνική σκέψη. Διαλεκτική του Διαφωτισμού

Ο Πλάτων εξόρισε την ποίηση με την ίδια χειρονομία όπως ο θετικισμός τη διδασκαλία περί ιδεών. Με την περιλάλητη τέχνη του, είπε, ο Όμηρος δεν πέτυχε ούτε δημόσιες ούτε ιδιωτικές μεταρρυθμίσεις, ούτε πόλεμο κέρδισε ούτε εφευρέσεις έκανε. Δεν ακούσαμε να τον είχαν τιμήσει ή αγαπήσει πολυάριθμοι οπαδοί. Η τέχνη πρέπει πρώτα να αποδείξει τη χρησιμότητά της.

Μα είναι δυνατόν; Η τέχνη χρήσιμη; Η ποίηση είναι άσκηση στη διαρκή αμφιβολία, αντιτάσσει η κ. Ηλιοπούλου και με βρίσκει απολύτως, όσο επιτρέπει η γενικευμένη μου αμφιβολία απολύτως, σύμφωνο. Κι αυτή η αμφιβολία είναι που εμποδίζει την υπόθεση MHNYMAL να συνταχτεί όπου. Πρόκειται για μια μορφή ειρωνίας, μια διαρκή αβεβαιότητα, μιαν ασύνταχτη επιλογή. Αλλά. Οι Horkheimer και Adorno εντοπίζουν το διαρκές ψέμα της πλατωνικής αλήθειας:

Οι φιλοσοφικές έννοιες, με τις οποίες ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης παριστάνουν τον κόσμο, με την αξίωση τους για καθολική ισχύ ανέβασαν τις συνθήκες που αιτιολογούσαν στη βαθμίδα της αληθινής πραγματικότητας. [...] Η μεταφυσική έμφαση, ο καθαγιασμός μέσω ιδεών και κανόνων, δεν ήταν παρά η υποστασιοποίηση της σκληρότητας και της αποκλειστικότητας που έπρεπε να αποκτήσουν οι έννοιες εκεί όπου η γλώσσα ένωνε την κοινότητα των κυρίαρχων για την άσκηση της διοικητικής εξουσίας.


Λένε πως είναι αλήθεια οι ιδέες και πως η ποίηση μιμείται, σε δεύτερο χρόνο μάλιστα, γι' αυτό και είναι ψέμα.  Πλάθουν την ιδέα και την ονομάζουν αλήθεια. Ο Πλάτων έγραφε σαν ποιητής, πράγματι έγραφε ωραία, και την ίδια στιγμή αποφάσιζε την εξορία της ποίησης. Όμως το πρόταγμα της αλήθειας, της κατακτημένης γνώσης, είναι ένα τεράστιο ψόμα, ένας τεράστιος στόμας που καταβροχθίζει στίχους. Γράφοντας για τον μεγάλο εχθρό του Πλάτωνος, για τον Nietzsche, ο Bataille βρίσκει την άκρη: Η επιθυμία για γνώση δεν έχει ενδεχομένως παρά ένα νόημα: να χρησιμεύσει ως κίνητρο στην επιθυμία να διερωτώμαι.[...] η γνώση φαίνεται τελικά σαν δόλωμα, ενόψει της διερώτησης που την προστάζει.

Στο ίδιο κεφάλαιο, στην αρχή, θυμίζει τον Ζαρατούστρα: Όποιος δεν είναι πουλί, δεν πρέπει να φωλιάζει πάνω από αβύσσους. Και κλείνει με μια φράση που κυνηγάει πάνω απ' την άβυσσο την αδύναμη σκέψη του Ρωμανού:





Η ύπαρξη δεν μπορεί να είναι συγχρόνως
αυτόνομη και βιώσιμη. 







1 σχόλιο:

  1. Ίσως έχουμε ξανασυζητήσει, και προφανώς (ή όχι) είναι σχετικό, ότι ο Αλαίν Μπαντιού έχει μεταφράσει στα αγαπημένα σου γαλλικά (ή διασκευάσει, δεν θυμάμαι) την πλατωνική Πολιτεία με τον τίτλο "Η κομμουνιστική κοινωνία". Πάντως αν κόσμος αυτός που βλέπουμε είναι ο αληθινός και όχι απείκασμα (ο Πλάτων λένε ότι θεωρούσε κυριολεκτικά ότι υπάρχουν πάνω από τη γη που βλέπουμε οι πραγματικοί άνθρωποι που μας μοιάζουν, ώσπερ παρ ημίν, αλλά εκείνοι είναι οι αληθινοί) τότε τη βάψαμε. Επίσης, έχει μεγάλο ενδιαφέρον η ερμηνεία του Καστοριάδη που, εφαρμόζοντας τη σύντηξη των οριζόντων του Χάμπερμας (δεν ξέρω αν την ήξερε και του άρεσε αλλά εμένα έτσι μου φαίνεται), μίλησε σχετικά με το ποιος ήταν ο δούλος στην αρχαία Αθήνα και γιατί (στην "Αθηναϊκή Δημοκρατία κ.λπ."). Άλλοι καιροί, άλλα ήθη. Σήμερα γίναμε όλοι δούλοι. Λίγο από την ατμόσφαιρα της σύντηξης και όχι από το νόημα θυμήθηκα και μια ιστορία που μας έλεγε η μάνα μου και τελείωνε με τη διαπίστωση ότι οι δαίμονες δεν είναι πια στα ρέματα και στα δάση γιατί δαιμόνοι είναι τώρα οι άνθρωποι. Καλά Χριστούγεννα (κι ας περασαν σχεδόν) και καλή χρονιά αν επιτρέψει ο Θεός να' χουμε.

    ΑπάντησηΔιαγραφή