Ο Απρίλης άφησε το φτυάρι αφού καθάρισε πρώτα με Le Goff, Marquez και χιλιάδες άλλους. Oμορφιά, δικαιοσύνη, τάξη: Να πού στηρίχθηκαν οι πολιτισμοί, έλεγε το Γενάρη στη Le Monde ο Jacques Le Goff που πέθανε την πρωταπριλιά. Οι διαφορές των πολιτισμών φαίνονται στους κήπους τους, σύμφωνα με τον μεσαιωνολόγο. Οι γιαπωνέζικοι είναι όλο τάξη, το ίδιο και οι γαλλικοί. Οι κινέζικοι μέσα στην αταξία και το μυστήριο, οι αγγλικοί μέσα στην αταξία και τον ρομαντισμό. Αυτό το τρίπτυχο, περίπου αυτό το τρίπτυχο, χαρακτηρίζει, σύμφωνα με τον Zygmunt Bauman, τον πολιτισμό της νεωτερικότητας: τάξη, καθαριότητα, ομορφιά. Δηλαδή, καθαριότητα αντί δικαιοσύνης, αν και οι δύο έννοιες κάποτε χρησιμοποιούνται σαν συνώνυμες. Καθαρά χέρια, καθαρές λύσεις, καθαρό κούτελο. Το δίκαιον και το ηθικόν. Όμορφος κόσμος, ηθικός...
Μεγαλώσαμε με τη χλωρίνη και τον ασβέστη. Το σπίτι της σωστής νοικοκυράς έπρεπε να τρίζει από καθαριότητα. Όχι μόνο. Επιβαλλόταν και η τάξη. Καθαριότητα χωρίς τάξη ίσον μηδέν, καθαριότητα με τάξη ίσον ομορφιά. Αυτές οι δύο έννοιες και τα αντίθετά τους, η ακαθαρσία και η αταξία, είναι αχώριστες. Η Mary Douglas, αναλύοντας τη μιαρότητα και τα ταμπού, συμπέρανε ότι
Η απόλυτη ακαθαρσία δεν υφίσταται παρά μόνο στην οπτική του παρατηρητή. Εάν αποφεύγουμε την ακαθαρσία δεν είναι εξαιτίας ενός σφοδρού φόβου και ακόμη λιγότερο εξαιτίας ενός δέους ή ενός ιερού τρόμου. Ούτε οι ιδέες μας μπορούν να εξηγήσουν το ευρύ φάσμα των συμπεριφορών μας σχετικά με την καθαριότητα ή την αποφυγή της ακαθαρσίας. Η ακαθαρσία προσβάλλει την τάξη. Η εξάλειψή της δεν είναι μια αρνητική κίνηση αλλά μια θετική προσπάθεια οργάνωσης του περιβάλλοντος.
Οι χλωρίνες και τα ντετόλ μας ή, όπως λέει η Douglas, το πλύσιμο, το τρίψιμο, η απομόνωση κάποιων αντικειμένων και η απολύμανση, θυμίζουν τις πρωτόγονες τελετουργίες, μόνο που οι σύγχρονοι πολιτισμένοι της τάξης προβάλλουμε θέματα αισθητικής και υγιεινής, αφού, εξάλλου, ξέρουμε καλά για τα παθογόνα μικρόβια. Όμως η ακαθαρσία είναι έννοια σχετική, ταξινομική, η νεωτερική εποχή θα μπορούσε να λέγεται και εποχή των ταξινομήσεων, των συστημάτων και των μετρήσεων βεβαίως. Ένα καλογυαλισμένο ζευγάρι παπούτσια μόνο ακαθαρσία δεν είναι, όταν βρίσκεται στη θέση του. Όμως πάνω στο τραπέζι με τα φαγητά; Μια γευστικότατη κόκκινη σάλτσα που ευχαρίστως καταβροχθίζουμε γίνεται βρομιά πάνω στα σεντόνια. Είναι θέμα τάξης.
Η τάξη και η ομορφιά θέλουν φροντίδα. Σήμερα τα μέσα είναι πολλά, μπορείς να σπαταληθείς στα ράφια με τα καθαριστικά των σούπερ μάρκετ, άλλοτε ήταν λίγα κι αποτελεσματικά. Η παραδοσιακή δομημένη ελληνική ομορφιά έχει σχεδόν ταυτιστεί με το ασβέστωμα, υπήρχαν πάντα νευρωσικές νοικοκυρές σαν τη Διαμαντηρείζενα του Παπαδιαμάντη, που τόσον το άσπριζε, το ασβέστωνε, το εσφουγγάριζε, το επαράκαμνε—σχεδόν καθημερινώς — το ανωφερές εκείνο άδυτον του οίκου, οπού είχε τα Εικονίσματα με την κανδήλαν, ολίγα κιβώτια, ένα κομό, καναπέν, κτλ., ώστε τούτο ήστραπτε κυριολεκτικώς από την λευκότητα και την καθαριότητα. Τόσο που ο καπετάν Γιάννης, ο άντρας της, όλο παραπονιόταν στους φίλους του: Δεν λυπάται τον κόπο της, η σκύλα, ν' ασβεστώνει τρεις φορές την εβδομάδα, πέντε φορές την εβδομάδα να σφουγγαρίζει!. . . Μ' έχει αφανίσει στον ασβέστη, δεν προφταίνω να της αγοράζω σφουγγάρια. . . Όμως το 1919, 17 χρόνια μετά τη δημοσίευση του διηγήματος Για τα ονόματα, το κράτος θέσπισε το υποχρεωτικό άσπρισμα με ασβέστη, για την προστασία από μολυσματικές νόσους. Έτσι ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, μπορούσε να ισχυριστεί 60 χρόνια αργότερα ότι Ελλάδα είναι τ’ άσπρα σπιτάκια τ’ άσβεστωμένα και τα ταβερνάκια και τα τραγούδια τις νύχτες με το φεγγάρι πλάι στην ακροθαλασσιά ή κάτω από κάποιο πλατάνι.
Η καθαριότητα στην πόλη είναι πρώτη προτεραιότητα των υποψηφίων αρχόντων. Τα σκουπίδια, που συνεχίζουμε να παράγουμε ασύστολα σαν ηλίθιοι, πρέπει να εξαφανίζονται από το οπτικό μας πεδίο, δεν έχει σημασία πού - όχι όμως εδώ. Όσο βρίσκονται εδώ, πρέπει να είναι σε τάξη, μέσα σε ειδικούς, εξωτερικά καθαρούς κάδους, κλειστούς για να απομονώνεται η μπόχα προσωρινά, όσο γίνεται προσωρινά. Είναι και τάξη και καθαριότητα και ομορφιά. Αποτάσσομεν τα σκουπίδια όπως τον σατανά στις βαφτίσεις, με φου και φτου. Η υγεία πρέπει να διαφυλαχθεί προληπτικά. Εξοντώνουμε τα μικρόβια, εξαφανίζουμε τους μιαρούς. Η διαπόμπευση των οροθετικών γυναικών από τον τότε υπουργό επιβολής υγείας είναι πολύ πρόσφατη. Εξακρίβωση και υποχρεωτικές εξετάσεις. Φωτογράφιση για το γυαλί. Η Susan Sontag, παρακολουθώντας τη νόσο του aids σαν μεταφορά:
Οι επιδημίες εξαιρετικά τρομακτικών νόσων προκαλούν πάντα μια κατακραυγή εναντίον της ανεκτικότητας ή ανοχής - που ταυτίζεται τώρα με τη χαλαρότητα, την αδυναμία, την αταξία, τη διαφθορά: τη νοσηρότητα. Προβάλλονται απαιτήσεις να υποβάλλονται οι άνθρωποι σε "τεστ", για να απομονωνθούν οι άρρωστοι και εκείνοι για τους οποίους υπάρχει υπόνοια ότι είναι άρρωστοι ή ότι μεταδίδουν μια αρρώστια, και να υψωθούν φραγμοί κατά της πραγματικής ή φανταστικής μόλυνσης από τους ξένους.
Μια κυρία έλεγε προχθές, μιλώντας για μετανάστες, δεν φτάνει που μας έφεραν τόσες αρρώστιες, τους δίνουν και το μέρισμα ενώ δεν το δίνουν στους Έλληνες. Όπως άλλοτε η σύφιλη, το aids προσβάλλει τους ήδη στιγματισμένους, παρατηρεί η Sontag· το ξέρουμε πολύ καλά. Καταγράφει τη δήλωση ενός υπουργού της επί απαρτχάιντ Νότιας Αφρικής για τη συχνή εμφάνιση του συνδρόμου σε μαύρους μεταλλωρύχους από άλλες χώρες: "Οι τρομοκράτες έρχονται τώρα σ' εμάς μ' ένα όπλο τρομερότερο από το μαρξισμό: το AIDS". Στη νεωτερική εποχή, έγραφε ο Bauman, "ακαθαρσίες" ήταν οι επαναστάτες, αναπόφευκτο παράγωγο του νεωτερικού πνεύματος, αλλά και ζηλωτές του. Τώρα;
Η πιο αποκρουστική "ακαθαρσία" κατά τη μετανεωτερική εκδοχή της καθαρότητας δεν είναι οι επαναστάτες, αλλά εκείνοι που είτε αψηφούν το νόμο είτε τον παίρνουν αυθαίρετα στα χέρια τους - οι κακοποιοί, οι ληστές, οι κλέφτες αυτοκινήτων και οι ξαφριστές καταστημάτων, καθώς και οι σωσίες τους: οι τιμωροί εκδικητές και οι τρομοκράτες. Και πάλι, αυτοί δεν είναι παρά οι ζηλωτές της μετανεωτερικότητας, άπληστοι μαθητές και ευσεβείς πιστοί της μετανεωτερικής αποκάλυψης, αποφασισμένοι να φέρουν τις συνταγές της ζωής που προτείνει το δίδαγμα στη ριζική τους κατάληξη.
Η επιδίωξη της καθαρότητας στη νεωτερικότητα εκφραζόταν καθημερινά με τιμωρητικές ενέργειες ενάντια σε επικίνδυνες ομάδες ανθρώπων· η επιδίωξη της καθαρότητας στη μετανεωτερικότητα εκφράζεται καθημερινά με τιμωρητικές ενέργειες ενάντια σε κατοίκους κακόφημων δρόμων και αστικών δρόμων με απαγορευμένη κυκλοφορία, καθώς και ενάντια σε πλάνητες και χασομέρηδες.
Η τάξη του χώρου βάζει τα πράγματα και τους ανθρώπους στις θέσεις τους, κάποιοι κυκλοφορούν σε κακόφημους και απαγορευμένους δρόμους, η κυκλοφορία, ας θυμηθούμε τους καταστασιακούς, οργανώνει πράγματι την απομόνωση, η πολεοδομία και η πληροφόρηση οργανώνουν τη σιωπή. Οι πιο φυσικές ζώνες πράσινου που υπάρχουν είναι για τον Vaneigem τα νεκροταφεία, που εντάσσονται άρμονικά μέσα στό πλαίσιο των μελλοντικών πόλεων, σάν οί τελευταίοι χαμένοι παράδεισοι. Ο Le Goff, μελετώντας τα μεσαιωνικά χωριά, διαπίστωσε μια διαφοροποίηση στις σχέσεις νεκρών και ζωντανών από την αρχαιότητα, όταν το πτώμα αντιμετωπιζόταν με φόβο και αποστροφή, μέχρι τον μεσαίωνα, όταν τα χωριά χτίζονταν γύρω από το νεκροταφείο και την εκκλησία. Μια από τις αρχές της ετεροτοπολογίας, που ο Foucault απέδιδε στις ετεροτοπίες, τις πραγματικές ουτοπίες ανατροπών στο εσωτερικό κάθε κουλτούρας, ήταν η δυνατότητά τους ν' αλλάζουν λειτουργία ανάλογα με την εποχή. Για να εξηγήσει αυτή την ιδιότητα έδινε το παράδειγμα του νεκροταφείου που από τον 19ο αιώνα έπρεπε να μεταφερθεί έξω από τις πόλεις και τα χωριά.
Ούτως ή άλλως, από τον 19ο αιώνα και εφεξής καθένας έχει το δικαίωμα στο μικρό του κιβώτιο για τη μικρή προσωπική του αποσύνθεση,όμως από την άλλη, μόνο από τον 19ο αιώνα άρχισαν να τοποθετούν τα νεκροταφεία στο εξωτερικό των πόλεων. Σε συνάρτηση με αυτήν την εξατομίκευση του θανάτου και την αστική ιδιοποίηση του νεκροταφείου γεννήθηκε μια έμμονη ιδέα για τον θάνατο ως ''αρρώστια''. Υπέθεσαν τότε ότι οι νεκροί μεταφέρουν τις αρρώστιες στους ζωντανούς και ότι η παρουσία και η εγγύτητα των νεκρών δίπλα ακριβώς στα σπίτια, δίπλα ακριβώς στην εκκλησία,σχεδόν στη μέση του δρόμου, ότι αυτή λοιπόν η εγγύτητα σπέρνει τον θάνατο. Αυτό το μεγάλο θέμα της αρρώστιας, που μεταδίδεται μέσω επιμόλυνσης από τα νεκροταφεία, εξακολούθησε να υπάρχει στα τέλη του 18ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ξεκίνησαν απλούστατα να μετακινούν τα νεκροταφεία προς τα περίχωρα. Τα νεκροταφεία αποτελούν έκτοτε όχι τον ιερό και αθάνατο αέρα της πόλης, αλλά την ''άλλη πόλη'', όπου κάθε οικογένεια διατηρεί την σκοτεινή κατοικία της.
Οι ετεροτοπίες κρίσης του παρελθόντος, χώροι ιεροί ή απαγορευμένοι για ανθρώπους σε κρίση, όπως οι έγκυες ή με περίοδο γυναίκες, οι έφηβοι κι οι ηλικιωμένοι, αντικαταστάθηκαν στις μέρες μας από ετεροτοπίες παρέκκλισης: αναρρωτήρια, ψυχιατρικές κλινικές, φυλακές και βάλε. Ο Ivan Illich ξιφουλκώντας κατά της Ιατρικής Νέμεσης, κάνει λόγο για νοσοκομεία - πανουκλότρυπες, όπου όχι πια, αλλά μέχρι τον 18ο αιώνα σώρευαν αδιακρίτως τους αρρώστους, τους τρελούς, τους σακάτηδες, τους επιληπτικούς, τους ανίατους, τα έκθετα και τους πρόσφατα ακρωτηριασμένους όλων των ηλικιών και των δυο φύλων.
Οι πανουκλότρυπες δεν λειτουργούσαν λοιπόν μόνο για τα θύματα της πανούκλας, που ξανάφτασε καταστροφικότερη από άλλοτε στην Ευρώπη στα μέσα του 14ου όταν, σύμφωνα με τον Le Goff, Ασιάτες πετούσαν πτώματα μολυσμένα από πανούκλα πάνω από τα τείχη της Κάφφας στην Κριμαία, και που, σύμφωνα με τον Foucault, έδωσε κατά τον 18ο αιώνα πια τη δυνατότητα στους τεχνικούς της εξουσίας να αντικαταστήσουν την τακτική του εξοβελισμού, που τηρήθηκε για την λέπρα, με την τακτική του εγκλεισμού, της καραντίνας και, τελικά, της κανονικοποίησης, δίνοντας, σύμφωνα με την Sontag, την ευκαιρία και πάλι τον 14ο αιώνα να σφαγούν σε πρωτοφανή αριθμό αποδιοπομπαίοι Εβραίοι, καθώς τα αίτια της νόσου αναζητούνταν στην ηθική μόλυνση, τα αίτια αυτού του ύψιστου εμβλήματος συλλογικής καταστροφής, δυστυχίας, μάστιγας...
Όμως εδώ άνοιξε και χάσκει η βαλίτσα με την ετικέτα πανούκλα και μπορεί να πάει πολύ μακριά. Ας κλείσουν απότομα λοιπόν η βαλίτσα κι η ανάρτηση, με μια τελευταία φτυαριά στη γνώριμη ειρωνεία του Vaneigem:
Οι πανουκλότρυπες δεν λειτουργούσαν λοιπόν μόνο για τα θύματα της πανούκλας, που ξανάφτασε καταστροφικότερη από άλλοτε στην Ευρώπη στα μέσα του 14ου όταν, σύμφωνα με τον Le Goff, Ασιάτες πετούσαν πτώματα μολυσμένα από πανούκλα πάνω από τα τείχη της Κάφφας στην Κριμαία, και που, σύμφωνα με τον Foucault, έδωσε κατά τον 18ο αιώνα πια τη δυνατότητα στους τεχνικούς της εξουσίας να αντικαταστήσουν την τακτική του εξοβελισμού, που τηρήθηκε για την λέπρα, με την τακτική του εγκλεισμού, της καραντίνας και, τελικά, της κανονικοποίησης, δίνοντας, σύμφωνα με την Sontag, την ευκαιρία και πάλι τον 14ο αιώνα να σφαγούν σε πρωτοφανή αριθμό αποδιοπομπαίοι Εβραίοι, καθώς τα αίτια της νόσου αναζητούνταν στην ηθική μόλυνση, τα αίτια αυτού του ύψιστου εμβλήματος συλλογικής καταστροφής, δυστυχίας, μάστιγας...
Όμως εδώ άνοιξε και χάσκει η βαλίτσα με την ετικέτα πανούκλα και μπορεί να πάει πολύ μακριά. Ας κλείσουν απότομα λοιπόν η βαλίτσα κι η ανάρτηση, με μια τελευταία φτυαριά στη γνώριμη ειρωνεία του Vaneigem:
Σχέδιο γιά μιά ρεαλιστική πολεοδομία: νά άντικατασταθούν οι σκάλες του Piranese με ασανσέρ, να γίνουν οι τάφοι κτίρια, να φυτευτούν πλατάνια πλάι στους βόθρους, να γίνουν οι σκουπιδότοποι εστίες ζωής, να συσσωρευτούν οι τρώγλες και να χτιστούν όλες οι πόλεις με τη μορφή μουσείου. Να βγει κέρδος απ' όλα, ακόμα κι απ' το τίποτα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου