Π. Κονδύλης για Μαρξ, Ένγκελς και 1821: "για να στηθεί η πλοκή..."

greekheroes

Όπως γράφει ο Engels, η ελληνική επανάσταση του 1821, όπως κι η σερβική του 1804, λίγο - πολύ οφείλεται στο ρωσσικό χρυσάφι και στην ρωσσική επιρροή. Η Φιλική Εταιρεία βρισκόταν εξαρχής κάτω από ρωσσική καθοδήγηση κι οι Φιλικοί ήσαν συνειδητοί ή ασυνείδητοι πράκτορες της Ρωσσίας· ωστόσο η καθοδήγηση αυτή κρατήθηκε μυστική, για να μπορούν οι Ρώσσοι κάθε στιγμή ν' αποκηρύξουν την Εταιρεία, αν χρειαζόταν, όπως και έκαναν υποκριτικά μετά την ήττα του Υψηλάντη στην Μολδοβλαχία. Στην ρωσσική δραστηριότητα οφείλεται όμως όχι μόνο η έναρξη, αλλά και η αποπεράτωση της ελληνικής εξέγερσης, χάρη στην επέμβαση των Δυνάμεων την στιγμή που οι Έλληνες βρίσκονταν στα πρόθυρα της τελειωτικής ήττας. Χρησιμοποιώντας για τους σκοπούς της το φιλελεύθερο φιλελληνιστικό κίνημα και την συναισθηματική ατμόσφαιρα που αυτό δημιούργησε, όχι δίχως και την δική της βοήθεια, η Ρωσσία παρέσυρε τις Δυτικές Δυνάμεις να συμπαρασταθούν στους Έλληνες. Το αποτέλεσμα ήταν η καταστροφή του τουρκικού στόλου στο Ναβαρίνο, ενέργεια "δόλια" και παράνομη, γιατί έγινε σε καιρό ειρήνης, χωρίς δηλαδή να έχει προηγηθεί κήρυξη πολέμου εναντίον της Τουρκίας. Τέλος, η ελληνική ελευθερία και η ίδρυση του ελληνικού κράτους επισφραγίστηκε από την ρωσσική προέλαση του 1829, η οποία συνδυάστηκε με την ταυτόχρονη φιλελληνική παρέμβαση ενός Palmerston καθοδηγούμενου στις ενέργειές του από τις ρωσσικές επιθυμίες. 

Θα ήταν πρόωρη η επίκριση, ότι εδώ επιχειρείται μια μονομερής πολιτική και διπλωματική ανάλυση, που επιπλέον δεν παίρνει καθόλου υπόψη της τις ενέργειες εκείνων, οι οποίοι ήσαν εξ ορισμού απαραίτητοι, έστω και στον ρόλο του ανδρεικέλου, για να στηθεί η πλοκή και να σταθεί η δυνατή έκβαση όλης αυτής της ιστορίας. Γιατί, θέλοντας ακριβώς να εξηγήσει, ποιοι ενδογενείς λόγοι έκαναν τους Έλληνες του 1821 - ή εν πάση περιπτώσει μια βαρύνουσα μερίδα τους - ευεπίφορους σε επαναστατικά κηρύγματα ή έστω σε επαναστατικές υποκινήσεις, ο Engels προσφέρει συνοπτικά μια κοινωνιολογική ερμηνεία, η οποία μόλις ύστερα από λίγες δεκαετίες εμφανίστηκε στην ελληνική ιστοριογραφία, και μάλιστα με αξιώσεις πρωτοτυπίας. Όπως ξέρουμε, ήδη στα 1853 ο Engels είχε επισημάνει ότι το ελληνικό στοιχείο ανήκε στους προχωρημένους εκπροσώπους της εμπορικής δραστηριότητας στον χώρο της ευρωπαϊκής Τουρκίας, και όχι μόνο σ' αυτόν. Στα 1890 αποκαθιστά μιαν απευθείας σχέση ανάμεσα στο γεγονός τούτο και στην επαναστατική διάθεση των Ελληνων στα 1821 σε αντίθεση με την στάση άλλων βαλκανικών λαών. Ως εμπορικός λαός, γράφει, οι Έλληνες υπέφεραν περισσότερο από την τουρική κυριαρχία, εφόσον αυτή, μη μπορώντας να δημιουργήσει συνθήκες έννομης σταθερότητας απαραίτητες για την ανάπτυξη αστικής ιδιοκτησίας και οικονομίας, έθετε ανυπέρβλητους φραγμούς στην δραστηριότητά τους· αντίθετα οι αγρότες, μη αντιμετωπίζοντας παρόμοια προβλήματα και έχοντας χαμηλό πολιτισμικό επίπεδο, συμβιβάζονταν πολύ ανετότερα με τον Τούρκο κυρίαρχο, στον οποίο πλήρωναν απλώς ένα φόρο, ενώ συνάμα διατηρούσαν τους θεσμούς και την αυτοκυβέρνησή τους. Αλλά οι Marx και Engels έχουν δίκιο, τουλάχιστον σ' ένα κρίσιμο κάθε φορά σημείο, όχι μόνο σ' ό,τι αφορά τις κινητήριες δυνάμεις, αλλά και σ' ό,τι αφορά την έκβαση της ελληνικής επανάστασης· πρόκειται για το σημείο εκείνο, που η νεοελληνική συνείδηση - ως γνωστόν άκρως επιρρεπής και επιτήδεια στην υποκατάσταση ταπεινωτικών πραγματικοτήτων με αυτάρεσκους θρύλους - συστηματικά απωθεί, παρασύροντας και τη νεοελληνική ιστοριογραφία, η οποία συνήθως είτε το αποσιωπά είτε αρνείται να εκτιμήσει όσο πρέπει την σημασία του. Όπως ορθά τονίζουν οι Marx και Engels, η δημιουργία του ελληνικού κράτους δεν ήταν προϊόν μιας νικηφόρας, σ' όλη της την έκταση κι ίσαμε το τέλος, ντόπιας επανάστασης, παρά συντελέστηκε την στιγμή ακριβώς που η επανάσταση αυτή είχε ηττηθεί σχεδόν ολοκληρωτικά - και συντελέστηκε ως αποτέλεσμα της επέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων στην πάλη τους για σφαίρες επιρροής. Πέρα από κάθε κοινωνιολογική ανάλυση κι από κάθε κοινωνιολογισμό, μονάχα αν αναγνωρίσουμε ανεπιφύλακτα αυτό το πολιτικοδιπλωματικό factum brutum, θα είμαστε και σε θέση να κατανοήσουμε το φαινόμενο που εύστοχα ονομάστηκε "η ξενοκρατία στην Ελλάδα". Όποιος διαπιστώνει την έκταση του αποτελέσματος χωρίς να θέλει να δει όλη την έκταση της αιτίας κάνει ένα λογικό άλμα. 

Σε αντίθεση με πλείστους όσους Νεοέλληνες ιστορικούς, οι Marx και Engels είναι συνεπείς. Θεωρώντας την σύσταση του νεοελληνικού κράτους ως έκβαση (ιδιοτελών) ενεργειών των Μεγάλων Δυνάμεων, το συγκαταλέγουν φυσιολογικά στα πολιτικά φαντάσματα της Ευρώπης, που μπορούν να παραβληθούν με το τεχνητό βαγνερικό ανθρωπάριο στον "Φάουστ".  

από την Εισαγωγή του Παναγιώτη Κονδύλη στο
Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς: Η Ελλάδα, η Τουρκία και το Ανατολικό Ζήτημα
σε δική του μετάφραση (εκδ. Γνώση, 1985)

αν αυτή η ανάρτηση σας φάνηκε βαρετή, υπάρχουν και χειρότερα:
     ο Αλή φιλούσε αγέρωχα
        make love - not parade
           και οι Κλέφτες έσονται κλέφτες