άυπνος Λεβιάθαν

Υπήρχαν κακοί και υπήρχαν κακά.
Τώρα υπάρχουν μόνο κακοί.
Λευτερώθηκα από τα κακά.

Αντόνιο Πόρτσια - Φωνές

μτφ. Βασ. Λαλιώτη - Αθήνα 2004

Leviathan

Δυο βδομάδες πασχίζω να γράψω. Το καλοκαίρι θριαμβεύει μάταια αλλά πειστικά προσώρας. Η οθόνη είναι η πύλη ενός χάους που δεν αναδίνει μυρωδιές. Γι' αυτό νικάει το καλοκαίρι. Με τα εντόσθια του Λεβιάθαν διακόπηκε η περιήγηση στις αναζητήσεις διαφορών ανάμεσα στον άνθρωπο και τ' άλλα ζώα, για ν' ανοίξει άλλο ένα θεμελιώδες κεφάλαιο για την υπόθεση MHNYMAL. Αφορμή για την περιήγηση που διακόπηκε σε δύο αναρτήσεις ήταν το κείμενο του Λακάν για τις αποχετεύσεις. Αφορμή για τη νέα περιδίνηση, ίσως, ένα κείμενο του Μπλάνα. 

Ο Λεβιάθαν ήταν ένα φρικιαστικό κήτος που παραφύλαγε σε δυο - τρεις μεριές της Παλαιάς Διαθήκης, σκολιός ή κροκόδειλος, με φρικιαστικότερο σημείο της εικόνας του το φλογοβόλο στόμα, στην περί Ιώβ εκδοχή. Για τον Χομπς, που εμπνεύστηκε από το τέρας της Αγίας Γραφής, Λεβιάθαν είναι το κράτος· και το κράτος είναι ένας τεχνητός άνθρωπος:

«Τη φύση (την τέχνη με την οποία ο Θεός δημιούργησε και κυβερνά τον κόσμο) η τέχνη του ανθρώπου την μιμείται, όπως σε πλήθος άλλα έτσι και στην δυνατότητα να δημιουργήσει ένα τεχνητό ζώο. Διότι, αφού βλέπουμε πως η ζωή δεν είναι παρά κίνηση μελών, που ξεκινάει από κάποιο ανώτερο μέρος μέσα μας, τι μας εμποδίζει να πούμε πως όλα τα αυτόματα (μηχανές που κινούνται από μόνες τους με ελατήρια και τροχούς όπως τα ρολόγια) έχουν τεχνητή ζωή; Μήπως δεν είναι η καρδιά μας ένα ελατήριο; Τα νεύρα μήπως δεν είναι πολλές χορδές; Και οι αρθρώσεις μήπως δεν είναι πολλοί τροχοί, που δίνουν κίνηση σε όλο το σώμα; Και να ’ταν μόνο αυτό! Η τέχνη προχωρά ίσα με την μίμηση εκείνου του λογικού, ασύγκριτου έργου, του ανθρώπου. Διότι με τέχνη δημιουργήθηκε εκείνος ο τεράστιος ΛΕΒΙΑΘΑΝ που ονομάζουμε ΠΟΛΙΤΕΙΑ ή ΚΡΑΤΟΣ (CIVITAS στα λατινικά) και δεν είναι παρά ένας τεχνητός άνθρωπος, αν και πιο μεγάλος, πιο δυνατός από τον φυσικό που προτίθεται να προστατεύσει και να υπερασπίσει. Κι είναι η κυριαρχία του μια τεχνητή ψυχή, που δίνει ζωή και κίνηση σ’ όλο το σώμα του· είναι οι δικαστές κι οι άλλοι αξιωματούχοι του δικαστικού και του εκτελεστικού σώματος, οι τεχνητές αρθρώσεις του· είναι η επιβράβευση και η τιμωρία (που συνδέουν με την έδρα της κυριαρχίας κάθε άρθρωση και μέλος, παρακινώντας το να πράξει το χρέος του) τα νεύρα, που κάνουν το ίδιο στο φυσικό σώμα· είναι ο πλούτος και οι περιουσίες όλων των επιμέρους μελών η ζωντάνια του· είναι η salus populi (κοινή ασφάλεια) το έργο του· είναι οι σύμβουλοι, που του προτείνουν όλα όσα χρήσιμα πρέπει να γνωρίζει, η μνήμη του· είναι η δικαιοσύνη και οι νόμοι, μια τεχνητή λογική και μια τεχνητή βούληση· είναι η ομόνοια υγεία του· η εξέγερση, αρρώστια του και ο εμφύλιος πόλεμος, θάνατός του. Τέλος, οι συμφωνίες και οι συμβάσεις, με τις οποίες δημιουργήθηκαν, συνταιριάχτηκαν και ενώθηκαν αρχικά τα μέρη αυτού του πολιτικού σώματος, μοιάζουν μ’ εκείνο το γενηθήτω ή το ποιήσωμεν ἄνθρωπον του Θεού κατά την Δημιουργία».

Το παραπάνω κείμενο θα μπορούσε κάλλιστα να προέρχεται από την καταγραφή των εξομολογήσεων ενός ανθρώπου που πάσχει από παράνοια (τρελού, όπως έλεγαν στον 19ο αιώνα)· δηλαδή ενός ανθρώπου, ο οποίος -παρά την άψογη συγκρότηση του λόγου του- αναπτύσσει ιδέες και πεποιθήσεις εντελώς ασύμφωνες προς την πραγματικότητα.

Δυστυχώς για εμάς, τους ανθρώπους, τα έλλογα ζώα του Αριστοτέλη, τα παραπάνω λόγια ανήκουν στον πρόλογο του περίφημου βιβλίου Λεβιάθαν ή η Ύλη, η Μορφή και η Ισχύς μιας Εκκλησιαστικής και Αστικής Πολιτείας, που εξέδωσε, το 1651, ο Άγγλος φιλόσοφος, θεμελιωτής του σύγχρονου κράτους και ιδρυτής της πολιτικής φιλοσοφίας, Τόμας Χομπς.

Συνεπώς, θα πρέπει να σταθούμε με απόλυτο σεβασμό απέναντι στο έργο ενός ανθρώπου, που δεν είχε καμία σχέση με την τρέλα, δεδομένου ότι αποτέλεσε την βάση εκπαίδευσης εκατομμυρίων πολιτικών επιστημόνων. Πρόκειται ίσως για μια ασήμαντη σύμπτωση, που παίρνει υπερβολικές διαστάσεις από την αποσπασματική παράθεση, που ίσως δόλια πραγματοποίησε ο υποφαινόμενος.

Πάει καλά. Δεν ήταν παρανοϊκός ο Τόμας Χομπς. Ο παρανοϊκός κατατρύχεται από ιδέες καταδίωξης, είναι παράλογα πεπεισμένος πως όλοι τον επιβουλεύονται, με σκοπό την τελική εξόντωσή του, εξυφαίνοντας συνωμοσίες σε βάρος του, πως οι άλλοι είναι μοχθηροί, επιθετικοί, ανάξιοι εμπιστοσύνης. Ενώ ο Άγγλος φιλόσοφος; Αυτός απλά έγραψε ένα βιβλίο στο οποίο κατέθετε την «πραγματικότητα»: οι άνθρωποι είναι από την φύση τους εγωιστές, φιλήδονοι, φιλοχρήματοι, επιθετικοί, έτοιμοι πάντα να εξοντώσουν ο ένας τον άλλον, μέχρι να μη μείνει κανένας πάνω σ’ αυτόν τον κόσμο! Γι’ αυτό, έχουμε την ανάγκη ενός Λεβιάθαν, ενός τρομερού Κράτους -μοναρχικού ή δημοκρατικού- που δια πυρός και σιδήρου θα εξασφαλίζει την κοινωνική ειρήνη, με αποτέλεσμα την ευημερία των πολιτών!

Για να μιλήσουμε επί της ουσίας, ο μοναδικός τρόπος λογικής διάκρισης ανάμεσα στις ιδέες ενός παρανοϊκού και στις ιδέες ενός φιλοσόφου -ιδίως πολιτικού- σχετίζεται με την αναφορικότητά τους. Σαν να λέμε: η τρέλα δείχνει πάντα μόνο τον εαυτό της, αναφέρεται πάντα μόνο στην αξία της ως τρέλα, ενώ η φιλοσοφία -κυρίως η πολιτική- δείχνει πάντα κάτι άλλο, αναφέρεται στην διευθέτηση του ζητήματος της συμβίωσης των ανθρώπων. Αν ο Λεβιάθαν, λοιπόν, δεν είναι σύμπτωμα τρέλας, αλλά πολιτική φιλοσοφία, αυτό οφείλεται στο γεγονός πως προσέφερε μια κάποια λύση στους εμπόρους του 17ου αιώνα, οι οποίοι επιθυμούσαν μεν την διάλυση της φεουδαρχίας και της βασιλείας που την στήριζε, αλλά δεν είχαν καμιά διάθεση να αφήσουν τον λαουτζίκο να κάνει ό,τι θέλει. Το πολιτειακό ζήτημα θα μπορούσε κάλλιστα να λυθεί στην βάση του σχηματισμού μιας νέας εξουσίας, η οποία θα ήταν στα μέτρα τους, αλλά θα παρέμενε απόλυτη εξουσία. Και αφού οι ιδέες του Χομπς μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια νέα πραγματικότητα, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν παρανοϊκές.

Ωστόσο, τόσο τα κράτη που φτιάχτηκαν στην βάση των ιδεών του Άγγλου φιλοσόφου όσο και εκείνα που μπορούσαν να δικαιολογήσουν μια χαρά τον εαυτό τους στην βάση της «κακεντρέχειας» των ανθρώπων, παρήγαγαν απίστευτες ποσότητες παράνοιας. Οργανωμένα, ναι! Συγκροτημένα, ναι! Αλλά υγιή, ποτέ! Στην πραγματικότητα, συστηματοποίησαν τον εμφύλιο πόλεμο, την συνεχή βία, την παραβίαση των στοιχειωδών φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ανέβασαν την τρέλα στην εξουσία και αφού έγιναν πραγματικότητα με την εγγύηση πάλι των φιλοσόφων (ό,τι είναι πραγματικό είναι λογικό και ό,τι είναι λογικό είναι πραγματικό, διακήρυττε ο Γερμανός φιλόσοφος Χέγκελ) άνοιξαν ένα νέο πεδίο τρέλας: την αμφισβήτηση του κράτους και των κοινωνικών απόψεων που προσπαθεί να επιβάλει.

Ο Γιώργος Μπλάνας κλείνει την Παγκόσμια Ιστορία της Τρομοκρατίας, που εκδόθηκε φέτος και οι εκδόσεις Vakxikon την διαθέτουν δωρεάν σε ebook, με το πιο πάνω κεφάλαιο που επιγράφεται Κράτος και Τρέλα. Στην αρχή της Εισαγωγής τού Λεβιάθαν του Χομπς, που χρησιμοποιεί ο Μπλάνας, ο Λεβιάθαν παρουσιάζεται χωρίς αναφορά στα εντόσθιά του. Αρθρώσεις, νεύρα, μνήμη ναι, έχει. Και τεχνητή λογική, και τεχνητή βούληση, και ψυχή. Ψυχή του Λεβιάθαν είναι η κυριαρχία του. 

Τα κράτη, υποστηρίζει ο Μπλάνας, ανέβασαν την τρέλα στην εξουσία. Ποια τρέλα; Σε σχέση με τη φύση του ανθρώπου; Ποια είναι αυτή; Υπάρχει ανθρώπινη φύση; Ο Χομπς υποστηρίζει ότι το κράτος - Λεβιάθαν θα προστατέψει τους ανθρώπους απ' τους ανθρώπους, που απ' τη φύση τους είναι, ο καθένας για τον άλλον, λύκοι. Homo homini lupus, επανέλαβε: ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος. Ας συμφωνήσουμε λοιπόν να βάλουμε το κράτος να μας φυλάει από εσάς, να σας φυλάει από εμάς. Ή μάλλον όχι. Καμία συλλογικότητα. Να με φυλάει, να σε φυλάει, λύκε.

Ken Currie

Γιατί τρομοκρατούν οι άνθρωποι; αναρωτιέται ο Γ. Μπλάνας στο Προανάκρουσμα του βιβλίου του. Γιατί είναι άνθρωποι, απαντά ο ίδιος. Τρομοκράτες εκ φύσεως ή εκ παιδεύσεως; Λίγες σελίδες μετά, θα προτείνει: Θα πρέπει κάποια στιγμή να αποδεχθούμε την αλήθεια: οι άνθρωποι -εμείς και οι άλλοι- δεν είμαστε παρά προϊόντα των θεσμών μας: ανάποδα θηρία, άγγελοι σαρκοβόροι δηλαδή. Ο μοναδικός τρόπος να υπάρχουμε είναι οι θεσμοί. Δεν γνωρίζουμε άλλον τρόπο να είμαστε άνθρωποι. Δεν είμαστε άνθρωποι έξω από τους θεσμούς, αλλά αφηρημένες έννοιες, ευχολόγια τρομαγμένων διανοουμένων. Και τους θεσμούς ποιος τους φτιάχνει; Κι η φύση η ανθρώπινη; Είναι κακή ή μήπως καλή; 

Οι δυϊσμοί μάς ταλαιπωρούν παντού. Η θουκυδίδεια κρίση του Χομπς (που μετέφρασε την Ιστορία του πελοποννησιακού πολέμου απ' το πρωτότυπο) αρκεί για να εξηγήσει τις εξουσίες της καθημερινότητάς μας; Μια υπέρτατη αρχή καθορίζει κάθε στιγμή μας; Κι είναι η φύση μας που αξίζει τον Λεβιάθαν; Πρέπει δηλαδή να προβληματιζόμαστε καλοκαιριάτικα επειδή ο πατέρας του Χομπς εγκατέλειψε απροειδοποίητα την οικογένειά του με αφορμή τον τσακωμό του μ' έναν παπά και μετά ο μικρός Τόμας φοίτησε σε εκκλησιαστικό σχολείο; Ξέρω 'γω; 

Θα σταματήσουμε τώρα τέτοιου είδους προβληματισμούς. Για Αύγουστο. Τον Αύγουστο οι αναρτήσεις στο μπλογκ MHNYMAL είναι ΜόΝΟ (ή ΚυΡίΩς) ΜουΣιΚή. Επάνοδος στα μείζονα από Σεπτέμβρη. Να πούμε ξανά για το καλό, για το κακό, τη φτώχια και τα πλούτη που λέει κι ο Μπακιρτζής σ' ένα άσμα της οικογενείας τού Θε μου μεγαλοδύναμε και της Λιτανείας του Τσιτσάνη...

δεν έχει ύπνο ο λεβιάθαν

καθώς το ξέρουν όσοι πάθαν

κι όσοι δεν πάθαν κάτι ξέρουν

απ' τ' ανθρωπάκια του υποφέρουν

ύπνο δεν έχει· ούτε αιτία

να κοιμηθεί· στα εφετεία
με υπνωτισμένες τις αρθρώσεις
προσθέτει κράτους επιστρώσεις