το παζλ των ψεμάτων

(γράμμα στον ΚΙΜΠΙ)

Αγαπητέ ΚΙΜΠΙ.

Διάβασα με πολύ ενδιαφέρον το δεύτερο γράμμα σου στη Βέρα από το περιοδικό ΜΟΝΟ. Πριν από λίγα χρόνια η κόρη μου ήταν στην ίδια ηλικία κι έκανα παρόμοιες σκέψεις. Η Γαλλίδα ψυχαναλύτρια Φρ. Ντολτό, παρομοίαζε τους εφήβους με αστακούς την εποχή που αλλάζουν κέλυφος κι είναι, γι’ αυτό, εκτεθειμένοι σε κάθε κίνδυνο. Έγραφε, ακόμα, ότι συχνά φορούν μαύρα ρούχα γιατί πενθούν την οριστικά χαμένη παιδική ηλικία. Η δική σου κόρη περνάει αυτή την ηλικία σε μια περίοδο που όλα γύρω αλλάζουν, μια περίοδο γενικευμένης αβεβαιότητας. Η δική μου είχε ν’ αντιμετωπίσει μονάχα το καταστροφικό αίσθημα του ανούσιου, που νότιζε η χαυνωμένη καταναλωτική κοινωνία. Το κακό είναι ότι και τότε και τώρα, σε διάστημα λίγων χρόνων, αν κι όλα έχουν αλλάξει, συνεχίζει να μην αλλάζει η ανυπαρξία ιδεών και οραμάτων που θα μπορούσαν να συγκινήσουν και τους εφήβους, όπως κι ολόκληρη την κοινωνία. 

Σε κείνες και σ’ αυτές τις συνθήκες, λοιπόν, οι γονείς, παρά τις διαφορές στα συμφραζόμενα, συντασσόμαστε αγεληδόν, αλλά εγκαλούμενοι σαν υποκείμενα, όπως επιτάσσει η ιδεολογική μας κάθειρξη. Όμως, αν θέλουμε τα συμφραζόμενα, έστω, να μην είναι μονάχα φούμαρα, θα πρέπει, αποστασιοποιούμενοι από τον ρόλο μας, να μην ξεχνάμε. Για παράδειγμα, να μην ξεχνάμε ότι η παιδεία είναι ένα φρούτο που δεν προσφερόταν πάντα στο λαό, ούτε διεκδικήθηκε μαζί με το ψωμί και την ελευθερία. Η παροχή βασικής μόρφωσης στους υποτελείς ήταν ένα πρωτοποριακό σχέδιο του νεωτερικού κράτους, που θα έπρεπε να φροντίσει για τον εφοδιασμό τους με γνώσεις απαραίτητες για τη δουλειά. Παράλληλα, η εκπαίδευση ήταν αναγκαία από τον 19ο αιώνα στα αναδυόμενα έθνη – κράτη για την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης και τη διάδοση, συχνά με τη βία, της μίας και μοναδικής εθνικής γλώσσας, ταυτόχρονα με την καταδίωξη των άλλων γλωσσών. Γι’ αυτό κι η Ιστορία του σχολείου (η γραμμένη από τους νικητές, που λέγαμε) αποσιωπά και ανασύρει, ξεχνά και εμμένει. Το ιδεολόγημα της ακατάλυτης συνέχειας του ελληνισμού εμπεδώνεται στο σχολείο. Το κύρος του έθνους ενισχύεται από το βάθος της ιστορίας του. Ο ελλαδικός χώρος φαίνεται να κατοικούνταν πάντα από Έλληνες. Στη Θεσσαλονίκη, που απελευθερώθηκε πριν από 100 χρόνια, το ελληνικό στοιχείο ήταν, τότε, γύρω στο 25%. Η επίσημη ιστορία της Ελλάδας ευθυγραμμίστηκε με την εκδοχή Παπαρρηγόπουλου, αποσιω- πώντας όσα πρέσβευαν πολλοί, όπως ο Κοραής κι ο Ι. Ρ. Νερουλός, περί Μεγάλου Αλεξάνδρου, καταχτητή των Ελλήνων που έζησαν από τότε και στη συνέχεια με τους Ρωμαίους και το Βυζάντιο σε κατοχή, κλπ. Ενώ, από τα μέσα του 17ου αιώνα οι υπουργοί εξωτερικών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν Φαναριώτες. Και τα παραδείγματα, δεν τελειώνουν. 

Όμως, ακόμα και τα πιο ουδέτερα μαθήματα χρειάζονται για τη λειτουργία του σχολείου σαν Ιδεολογικού Μηχανισμού του Κράτους, όπως έχει αναλυθεί από τον Αλτουσέρ, που παρατηρούσε ότι, "παίρνει τα παιδιά όλων των κοινωνικών τάξεων από το νηπιαγωγείο, και ήδη από κει, με παλιές και νεώτερες μεθόδους, αποτυπώνει μέσα τους, επί πολλά χρόνια, ακριβώς εκείνα τα χρόνια όπου το παιδί είναι περισσότερο «τρωτό», παγιδευμένο όπως βρίσκεται ανάμεσα στην οικογένεια και στο σχολείο, διάφορα "σαβουάρ φαιρ" ντυμένα με την κυρίαρχη ιδεολογία (τα γαλλικά, η αριθμητική, η φυσική ιστορία, οι επιστήμες, η φιλολογία) ή την κυρίαρχη ιδεολογία αυτή καθαυτή (ηθική, αγωγή του πολίτη, φιλοσοφία).". Η αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας, λοιπόν, είτε με τη μορφή ενδύματος, είτε με τη μορφή εσώρουχου, αυτή είναι η αιτιολογική λειτουργία του σχολείου. Δε χρειάζεται να διαβάσει κανείς Αλτουσέρ ή δεν ξέρω ποιον άλλο, για να το νιώσει αυτό. Η Βέρα, όπως οι πιο πολλοί έφηβοι, δίκαια ρωτά για ποιο λόγο αν θα θέλει να γίνει κομμώτρια θα πρέπει να μάθει όσα μαθαίνει και γιατί, μελλοντικά θα πρέπει να μάθει (κι είσαι σίγουρος ότι θα μάθει) κβαντομηχανική. Πέρα από το ότι η κβαντομηχανική είναι μια επιστημονική μέθοδος που εξηγεί μερικά, δηλαδή λαθεμένα, το αντικείμενό της, το σίγουρο είναι ότι κανείς απ’ όσους διδάχτηκαν κβαντομηχανική, για παράδειγμα, δεν θυμάται γρι από δαύτη, αν δεν συνέχισε να τη χρησιμοποιεί με κάποιο τρόπο. Αυτή η πικρή διαπίστωση, που, ας μη γελιόμαστε, όλοι κάνουμε για τα μαθητικά (αλλά και για τα φοιτητικά) μας χρόνια, φτάνει για να επιβεβαιώσει ότι όλα αυτά δεν χρειάζονται παρά μόνο για το σαβουάρ φαιρ του Αλτουσέρ. Θα μπορούσε ακόμα η Βέρα να ρωτήσει γιατί στο σχολείο δεν διδάσκεται η χρήσιμη τέχνη της κομμωτικής, γιατί δεν μαθαίνουμε πώς να φυτεύουμε, πώς να μαγειρεύουμε, πώς λειτουργούν τα πιο απλά πράγματα της καθημερινότητας, πώς να συνθέσουμε μουσική και πάει λέγοντας. Ακόμα κι όταν γίνονται νύξεις για όλα αυτά, γίνονται για το σαβουάρ φαιρ. 

Στο σχολείο, λοιπόν, μαθαίνει κανείς να πειθαρχεί, να υποτάσσεται, να εκτελεί εντολές, να αξιολογείται, να ελέγχει και να αξιοποιεί το άγχος, να ανταγωνίζεται, να νικά, να χάνει, να παίζει με τους όρους του παιχνιδιού. Μαθαίνει να μιλά σωστά, να μιλά τη γλώσσα – πρότυπο, την εθνική γλώσσα. Η σχολική επιτυχία που επιθυμεί κάθε γονιός, κι εδώ ίσως θα έπρεπε να μιλάμε για ελληνικό φαινόμενο, είναι συνάρτηση της ταξικής καταγωγής. Οι ευκολίες που παρέχονται στα παιδιά της κυρίαρχης τάξης, ξεκινούν από τη γλώσσα – πρότυπο που μιλιέται στο σχολείο, τη γλώσσα της τάξης τους. Γλώσσα, λέξεις, έννοιες, που σαν ιοί μολύνουν τη σκέψη μας. Τα media διαδέχονται το σχολείο, που κάνει πάσα και στον Μανδραβέλη με το θέμα της έκθεσης στις Πανελλήνιες. Τώρα πια κάτι που συμβαίνει ή λέγεται "το εισπράττουμε", κάτι άσχημο που μας συμβαίνει πρέπει "να το διαχειριστούμε", οι αγορές διείσδυσαν παντού, στην καθημερινή ζωή και στις νευρωνικές συνάψεις μας.

Μάλλον ξέφυγα απ’ το θέμα. Κάπως αλλιώς είχα σκεφτεί αυτό το γράμμα στο γράμμα. Πάντως, είναι δύσκολο να είσαι γονιός και ν’ απαντάς σε ερωτήσεις όπως αυτές της Βέρας. Δεν θα έλεγα ποτέ στην κόρη μου να παρατήσει το σχολείο ή, σήμερα, τις σπουδές της. Ούτε έπαψα να της προτείνω, με τρόπο, να πασχίζει για καλύτερες επιδόσεις. Προσπαθώ, όμως, να είμαι ειλικρινής. Και της λέω πως έτσι θα διεκδικήσει καλύτερη δουλειά, καλύτερο μισθό. Αυτή η σκέψη, στην προέκτασή της, οδηγεί και στην ένταξη στη νέα μπουρζουαζία. Το ξέρω. Όμως έχω και την πεποίθηση ότι αυτό το τεράστιο παζλ της αλήθειας στο οποίο αναφέρεσαι είναι ένα τεράστιο παζλ ψεμάτων. Και αντιπροτείνω έναν άλλο Μπρεχτ, από τις ιστορίες του κ. Κόινερ:

Στον κ. Κ., το στοχαστή, πήγε ο μαθητής Τιφ και του είπε:

- Θέλω να μάθω την αλήθεια.

- Ποιαν αλήθεια; Η αλήθεια είναι γνωστή. Θέλεις να μάθεις την αλήθεια για το εμπόριο των ψαριών; Ή μήπως θέλεις να μάθεις την αλήθεια για το φορολογικό σύστημα; Αν μαθαίνοντας την αλήθεια για το εμπόριο των ψαριών πάψεις να πληρώνεις ακριβά τα ψάρια τους, τότε δεν θα σου πουν ποτέ την αλήθεια, είπε ο κ. Κ. 

Καθώς αναφέρθηκα στην εθνική λειτουργία του σχολείου, θυμήθηκα και τον Καβάφη, τον ταλαιπωρούμε κι αυτόν από δω κι από κει, που τον διάβασα στη στήλη Trendy Topic, στη σελίδα πίσω από το γράμμα σου, στο δεύτερο τεύχος του ΜΟΝΟ: "...τρισβάρβαρα τα ελληνικά των, οι άθλιοι.".

Και, καπάκι, μου ήρθε στο νου ένα καταπληκτικό τραγουδάκι του MC Anemistira, που μου έμαθε η κόρη μου:

KapoiosDenTinPaleuei

Α, και βέβαια το γράμμα στη Βέρα ήταν μόνο η αφορμή για να γραφτούν αυτές οι σκέψεις. Δεν θα έλεγα ότι θα ήθελα να μην διαβάσεις το γράμμα, όπως θα ήθελες εσύ να μη σε διαβάζει η Βέρα που της γράφεις, πάντως αυτό ακριβώς που δεν θέλεις επιβεβαιώνει και το νόημα των δημοσίων γραμμάτων. 

Χάρηκα για τη γνωριμία, καλό κουράγιο στην καλή προσπάθεια του ΜΟΝΟ και να με συμπαθάς.

                                             Tamistas

Λουί Αλτουσέρ, ΘΕΣΕΙΣ

μτφ. Ξενοφών Γιαταγάνας 

Θεμέλιο 1999

Μπέρτολ Μπρεχτ, ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ κ. ΚΟΫΝΕΡ 

μτφ. Πέτρος Μάρκαρης 

Θεμέλιο (;)