ο χορκχάιμερ κι ο αντόρνο βάλαν το δυσσέα στον τόρνο

Η περί παρωδίας παρωδία (παραποίηση) της καβαφικής Ιθάκης, όχι με τον τρόπο του Καβάφη πάντως, που προηγήθηκε, κοσμήθηκε από φωτογραφία του πίνακα του William Etty Οι σειρήνες κι ο Οδυσσέας, με τη συνοδεία μελωδίας της Δαιμονίας Νύμφης. Σειρήνες θελκτικές, χυμώδεις, με νεκρά κορμιά γύρω τους, που ο καλλιτέχνης σχεδίασε μετά από βόλτες σε νεκροτομεία, σειρήνες νικημένες από τον πανούργο Οδυσσέα, σύμβολο του επερχόμενου διαφωτισμού, σύμφωνα με τους Αντόρνο και Χορκχάιμερ (ΑκΧ). Τι γυρεύουν όμως οι Σειρήνες σ' ένα μικρό νησί στη μέση του πουθενά, τι σόι πειρασμός είναι για τα πληρώματα και τους καπεταναίους που δαμάζουν τα κύματα, σύμφωνα με τους δύο της Φραγκφούρτης; 

Ο δελεασμός τους είναι ο πειρασμός να χαθεί κανείς στο παρελθόν. Ξαναζωντανεύοντας άμεσα το πρόσφατο παρελθόν απειλούν, με την ακαταμάχητη υπόσχεση της απόλαυσης που ακούγεται μέσα από το τραγούδι τους, την πατριαρχική τάξη πραγμάτων, η οποία αποδίδει στον καθένα τη ζωή του μόνον έναντι ολόκληρου του χρόνου του. Όποιος ακολουθεί τα απατηλά τεχνάσματα τους τρέχει προς το χαμό του, αφού μόνο με συνεχή ετοιμότητα αποσπάται η ύπαρξη από τη φύση. Για το γεγονός ότι οι Σειρήνες γνωρίζουν ό,τι έχει συμβεί ζητούν ως τίμημα το μέλλον, και η επαγγελία του ευτυχισμένου νόστου είναι το δόλωμα με το οποίο το παρελθόν αιχμαλωτίζει το νοσταλγό. Κανένας από όσους άκουσαν το τραγούδι τους δεν μπόρεσε να αντισταθεί. Η ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό της πολλά δεινά ώσπου να δημιουργηθεί ο εαυτός, ο ταυτόσημος ανδρικός χαρακτήρας των ανθρώπων, που προσανατολίζεται προς ταγμένους σκοπούς, και κάτι από αυτά επαναλαμβάνεται ακόμη σε κάθε παιδική ηλικία. Όποιος θέλει να επιζήσει δεν επιτρέπεται να υπακούει στα δελεαστικά καλέσματα του ανεπίστρεπτου, και αυτό το καταφέρνει μόνον αν καταφέρει να μην τα ακούσει. Η κοινωνία φρόντιζε πάντοτε γι' αυτό.

NewMusicXX

Το πιο πάνω κι όσα ακολουθούν αποσπάσματα από τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού στη μετάφραση του Λευτέρη Αναγνώστου, είναι συρραφές κομματιών απ' το κεφάλαιο Η έννοια του διαφωτισμού. Οι ΑκΧ ισχυρίζονται ότι η ιστορία για τις Σειρήνες εμπεριέχει το συνδυασμό μύθου και ορθολογικής εργασίας και ότι η Οδύσσεια στο σύνολο της αποτελεί μαρτυρία της διαλεκτικής του διαφωτισμού. Η αλήθεια είναι ότι ο ίδιος μύθος μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την υποστήριξη άσχετων μεταξύ τους θεωριών. Στο μύθο των Σειρήνων θα μπορούσε κάποιος να διακρίνει τις απαρχές της σεξουαλικής καταπίεσης μέσω μιας θρήσκας εγκράτειας. Ή, κάποια άλλη, θα κανονιοβολούσε με φεμινιστικές βόμβες την ιδέα των θηλυκών πειρασμών για τους τίμιους εργαζόμενους στη δούλεψη του Οδυσσέα, όπως θα έκαναν για μια τυχαία διαφήμιση από αυτές, τις πολλές, που εμφανίζουν τις γυναίκες σαν σκεύη με σεξαπίλ. Οι ΑκΧ βλέπουν τους συντρόφους του Οδυσσέα ριγμένους στην παραγωγή, ν' αποχαιρετούν τον παλιό κόσμο, μαζί με τις Σειρήνες, συμβάλλοντας σ' έναν από τους διαχωρισμούς που αρέσει στους Φραγκφούρτιους να εντοπίζουν στον κόσμο μας. 

Φρέσκοι και συγκεντρωμένοι οι εργαζόμενοι πρέπει να κοιτάζουν μπροστά και να αφήνουν κατά μέρος ό,τι βρίσκεται δίπλα τους. Τις ορμές, που τείνουν να τους αποσπάσουν την προσοχή, πρέπει να τις μετουσιώνουν πεισματικά σε πρόσθετη προσπάθεια. Έτσι γίνονται πρακτικοί. Την άλλη  δυνατότητα την επιλέγει ο ίδιος ο Οδυσσέας, ο γαιοκτήμονας-άρχοντας που βάζει τους άλλους να δουλεύουν γι' αυτόν. Ακούει, αλλά είναι ανίσχυρος, διότι έχει δεθεί στο κατάρτι, και όσο μεγαλώνει ο πειρασμός τόσο πιο γερά βάζει να τον δέσουν, όπως αργότερα οι αστοί στερούσαν την ευτυχία και από τον εαυτό τους, και μάλιστα τόσο πιο πεισματικά, όσο πιο προσιτή γινόταν γι' αυτούς με την αύξηση της εξουσίας τους. Έτσι η απόλαυση της τέχνης και η χειρωνακτική εργασία διαχωρίζονται, καθώς αποχαιρετίζεται ο προϊστορικός κόσμος.

λεπτομέρεια απ' του Etty

Οι ΑκΧ κάνουν συχνά λόγο για επαναστροφή μέσω του διαφωτισμού, μιαν οπισθοδρόμηση δηλαδή του ανθρώπου, παρασυρμένοι ίσως από τη λογική της προόδου που χαρακτηρίζει τον υπό κριτική διαφωτισμό. Ανεξάρτητα από τέτοιου είδους εμμονές, η διαπίστωσή τους ότι όχι μόνον οι διευθυνόμενοι, οι κυριαρχούμενοι, αλλά και ο διευθύνων κύριος δεν μπορούν ν' απολαύσουν, είναι σημαντική· και αφήνει πίσω της την παρωχημένη για την καπιταλιστική καρκινότητα αντίληψη της αδικίας, της λήστευσης του κοινωνικού πλούτου. Τα αγαθά που παράγει ο διαφωτισμένος πολιτισμός είναι δεινά και για τους κατόχους των μέσων παραγωγής και για τους παραγωγούς των αξιών και της υπεραξίας. Αν και επιμένουν σε μια δυστυχία του διαχωρισμού, μας βοηθούν να εντοπίσουμε την αυθόρμητη επιθυμία της κυριαρχίας, που στανιάρει κάπως με τη μίμηση των κυρίων μας ενδυματολογικά, οχηματικά, εν ολίγοις διά του λάιφ στάιλ. Για να σκεφτούμε στη συνέχεια μήπως τελικά γίνεται ν' αναποδογυρίσουμε αυτή τη σκέψη, να προβληματισμούμε για το αν  γουστάρουμε να ζούμε όπως ζούμε, μήπως η μηχανές μας γρασάρονται από κάβλα διά τον βίον. Αλλά εδώ πάλι λοξοδρομώ. Γι' αυτό σταματώ, άσε που. όπως βλέπω, επηρεασμένος από την Ιθάκη και την Ιθάζ έγραψα η αντί οι μηχανές, κι επιστρέφω στις Σειρήνες των ΑκΧ. 

Μέτρα όπως αυτά που εφαρμόζονται πάνω στο πλοίο του Οδυσσέα ενόψει των Σειρήνων προεικάζουν αλληγορικά τη διαλεκτική του διαφωτισμού. Καθώς η αντιπροσωπευσιμότητα είναι το μέτρο της κυριαρχίας και ο ισχυρός είναι εκείνος που μπορεί να αναθέτει την εκτέλεση των περισσότερων εργασιών σε άλλους, η ίδια είναι όχημα της προόδου και ταυτόχρονα της επαναστροφής. Υπό τις δεδομένες συνθήκες η εξαίρεση από την εργασία σημαίνει επίσης ακρωτηριασμό, και αυτό όχι μόνο για τους άνεργους, αλλά ακόμη και για τον κοινωνικά αντίθετο πόλο. Οι ανώτεροι βιώνουν την ύπαρξη, με την οποία δεν χρειάζεται πια να βρίσκονται σε άμεση επαφή, μόνον ως υπόστρωμα και παγώνουν εντελώς σε έναν εαυτό που διατάζει. Ο πρωτόγονος βίωνε το φυσικό πράγμα απλώς ως διαφεύγον αντικείμενο της επιθυμίας, «ο κύριος όμως, ο οποίος παρενέβαλε τον δούλο ανάμεσα σε αυτό και τον εαυτό του, συνδέεται έτσι μόνο με τη μη αυτοτέλεια του πράγματος και το απολαμβάνει καθαρό· την πλευρά της αυτοτέλειας όμως την αναθέτει στο δούλο, ο οποίος το επεξεργάζεται». Ο Οδυσσέας υποκαθίσταται στην εργασία. Όπως δεν μπορεί να υποκύψει στον πειρασμό της αυτοεγκατάλειψης, έτσι ως ιδιοκτήτης στερείται πια και τη συμμετοχή στην εργασία, τελικά παραιτείται ακόμη και από τη διεύθυνση της, ενώ οι σύντροφοι δεν μπορούν βέβαια να απολαύσουν την εργασία παρά τη στενή επαφή τους με τα πράγματα, διότι την εκτελούν υπό καταναγκασμό, απεγνωσμένα και με βίαια σφαλισμένες τις αισθήσεις. Ο δούλος παραμένει σωματικά και ψυχικά υπό το ζυγό, ο κύριος επαναστρέφεται. Καμιά κυριαρχία δεν κατάφερε ως τώρα να αποφύγει αυτό το τίμημα, και η κυκλοειδής πρόοδος της ιστορίας εξηγείται και από αυτή την εξασθένηση, το ισοδύναμο τίμημα της εξουσίας. Η ανθρωπότητα, οι δεξιότητες και οι γνώσεις της οποίας διαφοροποιούνται με τον καταμερισμό της εργασίας, αναγκάζεται ταυτόχρονα να επαναστρέφεται σε ανθρωπολογικά πιο πρωτόγονες βαθμίδες, διότι η διατήρηση της κυριαρχίας προϋποθέτει την καθήλωση των ενστίκτων μέσω εντονότερης καταπίεσης, ενώ η τεχνική κάνει τη ζωή ευκολότερη.

H J. Draper

Το κομμάτι σε εισαγωγικά πιο πάνω είναι από τη Φαινομενολογία του Πνεύματος του Χέγκελ. Η τελευταία περί τεχνικής φράση των ΑκΧ, θα ήταν μια καλή ευκαιρία για να εξωκείλουμε προς το Τεχνικό Σύστημα, αλλά όχι, ας κρατήσουμε μόνο τη συγγένειά του με τον διαφωτισμό που ξεσκονίζουν και καταδικάζουν οι ΑκΧ. Ο δούλος, διαβάσαμε, είναι και σωματικά υπό ζυγό. Το σώμα, θα διαβάσουμε, προσαρμόζεται στο σύστημα. Οι ποιότητες μεταφράζονται σε λειτουργίες, ο Οδυσσέας και οι τζένεραλ μάνατζερς προσβάλλονται από τον ιό τής περιχαρακωμένης νόησης, οι πειθήνιοι, αλίμονο, προλετάριοι, αλίμονο κωφεύουν. Ή μήπως η απαγόρευση της ακοής του τραγουδιού των Σειρήνων χρειάζεται μόνο για την εμπέδωση των απαγορεύσεων, για την ηδονή της υποταγής στην επιβολή τους;

Η τυποποίηση της διανοητικής λειτουργίας ως ενιαίας, δυνάμει της οποίας συντελείται η κυριαρχία πάνω στις αισθήσεις, η αυτοπεριστολή της σκέψης σε όργανο επίτευξης ομοφωνίας και μόνο, σημαίνει φτώχεμα τόσο της σκέψης όσο και της εμπειρίας· ο διαχωρισμός των δυο σφαιρών αφήνει πίσω του ακρωτηριασμένες και τις δύο. Με τον περιορισμό της σκέψης στην οργάνωση και τη διοίκηση, στον οποίο ασκούνται οι ανώτεροι, από τον πανούργο Οδυσσέα ως τους αφελείς γενικούς διευθυντές σήμερα, συμβαδίζει η στενότητα αντίληψης που προσβάλλει τους μεγάλους, όταν δεν πρόκειται μόνο για τη χειραγώγηση των μικρών. Το πνεύμα μετατρέπεται πράγματι σε μηχανισμό κυριαρχίας και αυτοκυριαρχίας, όπως ακριβώς το έβλεπε η αστική φιλοσοφία ανέκαθεν παραγνωρίζοντας το. Τα ώτα μη ακουόντων, που απέμειναν στους πειθήνιους προλετάριους από την εποχή τής μυθολογίας, δεν υπερτερούν σε τίποτε έναντι της ακινησίας του εξουσιαστή. Από την ανωριμότητα των κυριαρχούμενων ζει η υπερωριμότητα της κοινωνίας. Όσο πιο πολύπλοκος και εκλεπτυσμένος είναι ο κοινωνικός, ο οικονομικός και ο επιστημονικός μηχανισμός, στις λειτουργικές ανάγκες του οποίου το σύστημα παραγωγής έχει προσαρμόσει προ πολλού το σώμα, τόσο πιο φτωχά έγιναν τα βιώματα για τα οποία είναι ικανό. Η εξάλειψη των ποιοτήτων, η μετάφραση τους σε λειτουργίες, μεταφέρεται, δυνάμει των εξορθολογισμένων μεθόδων εργασίας, από την επιστήμη στον κόσμο της εμπειρίας των λαών και τείνει να τον επανεξομοιώσει με τον κόσμο της εμπειρίας των αμφιβίων. Η επαναστροφή των μαζών σήμερα είναι η ανικανότητα να ακούσουν με τα δικά τους αυτιά αυτό που δεν έχουν ακούσει, να πιάσουν τα δικά τους χέρια αυτό που δεν έχουν αγγίξει, η νέα μορφή της τύφλωσης, η οποία διαδέχεται κάθε νικημένη μυθική.  

λωτοφάγοι

Η ιδέα των ΑκΧ ότι ο δελεασμός των Σειρήνων είναι ο πειρασμός να χαθεί κάποιος στο παρελθόν, το απαγορευμένο μήλο του διαφωτισμού που ταυτόχρονα ωθεί στην επαναστροφή, είναι μια ιδέα. Αλλού, ο κίνδυνος θα είναι να ξεχάσει κανείς το παρελθόν του, έτσι και μασουλήσει έναν γευστικό λωτό. Όχι το ιστορικό παρελθόν, αλλά το ατομικό. Ο κίνδυνος να χάσει τη μνήμη που τον δένει με το παρόν, που χορηγεί ταυτότητα, θέση, που προκρίνει δραστηριότητα, που οπλίζει τα χέρια μ' εργαλεία, που καλλιεργεί δεξιότητες στη χρήση μηχανών, στο χειρισμό πληκτρολογίων, στην ανακάλυψη κάθε δυνατότητας κάθε αναγκαίας συσκευής. Εργαλεία και μηχανές τυφλώνουν, ακρωτηριάζουν, ορθολογικοποιούν, ταξινομούν, ερμηνεύουν, ταυτίζουν, μαθηματικοποιούν. Ακόμα κι η τροφή, ό,τι πιο φυσικό, γίνεται προϊόν της μηχανής που ταΐζει στόματα κι ακρωτηριάζει ζωές. Η μηχανοποιημένη ζωή και οι ηλεκτρονικές δικτυώσεις του ελέγχου που τη διαδέχθηκαν, δεν (μπορεί να) είναι ουδέτερες.

Το εργαλείο αποκτά αυτοτέλεια: το πνεύμα ως διαμεσολαβούσα αρχή μετριάζει, ανεξάρτητα από τη θέληση των ιθυνόντων, την αμεσότητα της οικονομικής αδικίας. Τα εργαλεία της κυριαρχίας, που προορίζονται να καταλάβουν όλους τους ανθρώπους, η γλώσσα, τα όπλα και τελικά οι μηχανές, πρέπει να μπορούν να καταλαμβάνονται από όλους. Έτσι επιβάλλεται μέσα στην κυριαρχία το στοιχείο της ορθολογικότητας ως κάτι που μπορεί και να διαφέρει από αυτή. Ο αντικειμενικός χαρακτήρας του μέσου, ο οποίος το κάνει οικουμενικά διαθέσιμο, η «αντικειμενικότητα» του για όλους, περικλείει ήδη την κριτική της κυριαρχίας, ως μέσον της οποίας αναπτύχθηκε η σκέψη. Στην πορεία της από τη μυθολογία στη μαθηματική Λογική η σκέψη έχασε το στοιχείο του αυτοστοχασμού και οι κοινωνικές μηχανές ακρωτηριάζουν τους ανθρώπους σήμερα, ακόμη και αν τους τρέφουν. 

Claude Lorrain

Για τις Σειρήνες, μόνον άκουσες·
μα δεν τις άκουσες.

Ας μη μιλάς για εκείνες και
να μην περιγράφεις πόσο 
τάχα τρεμούλιασαν οι Οδυσσείς.
Δεν τις συνάντησες ποτέ σου τις Σειρήνες·
δίχως φωνούλες, τα κορμιά τους ξελαγνεία. 

Δεν σε χαϊδέψανε ποτές οι μουσικές τους. 

Άδειος ρυθμός, ρύθμιζε πόνο στα κουπιά. 

Άπλωνε νύχτα η σιωπή που σου διατάξαν

οι Οδυσσείς, πανούργοι - ελεύθεροι ν' ακούν,

πλην εγκρατείς όσο βαστούν τριχιές και δόξες,

όσο επιτρέπουνε της κόλασης οι σκύλοι.

Ντουέτο κώμικ, να: εσύ κι οι Οδυσσείς.

Ζευγάρι μόρμολο, της δύσης σπασμολύκι.

FilharmonijaLT